डॉ. पंजाबराव देशमुख

                     डॉ. पंजाबराव देशमुख

 डॉ.पंजाबराव देशमुख या महान व्यक्तिमत्वाने हिमालयाच्या उंचीचे कार्य करून ठेवले आहे. आज ते पाहाता त्यांची दुरदृष्टी वर्तमानाचा वेध घेणारी आणि भविष्यातील पाऊले ओळखणारी होती याची आपल्याला जाणीव झाल्याशिवाय राहात नाही. एका ध्येयाने प्रेरीत झालेले ते व्यक्तिमत्व होते. भाऊसाहेबांचे उद्दीष्ट, ज्ञान आणि दुरदृष्टी अचंबित करणारी होती. भाऊसाहेब उपाख्य डॉ. पंजाबराव देशमुख हे खऱ्या अर्थाने समाजसुधारक म्हणून महाराष्ट्रात नव्हे तर संपूर्ण भारतात नावाजलेले एक मोठं नाव आणि शिक्षण क्षेत्रात केलेले भरीव कार्य हे त्यांनी उभ्या केलेल्या शिक्षण संस्थानांच्या माध्यमातून आज दिसत आहे.

डॉ. पंजाबराव शामराव देशमुख हे भाऊसाहेब देशमुख म्हणून ओळखले जाणारे एक सामाजिक कार्यकर्ते आणि भारतातील शेतकर्‍यांचे नेते होते. 1952 मध्ये जवाहरलाल नेहरू यांच्या पहिल्या मंत्रिमंडळात ते कृषीमंत्री होते. चला तर मग पंजाबराव देशमुख यांचे जीवनचरित्र पाहूया.

▪ त्यांचा जन्म महाराष्ट्रातील अमरावती जिल्ह्यातील पापाळ येथील मराठा कुटुंबात 27 डिसेंबर 1898 रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव शामराव आणि आईचे नाव राधाबाई. त्यांचे मूळ आडनाव कदम होते. प्राथमिक शिक्षण आपल्या गावी शिक्षण घेतल्यानंतर त्यांना सोनगाव आणि नंतर कारंजा लाड येथे पाठविण्यात आले. कारंजा लाड येथे, त्यांनी अमरावती येथील हिंद हायस्कूल आणि पुण्यातील फर्ग्युसन महाविद्यालयात प्रवेश घेण्यापूर्वी नववी इयत्तेत प्रवेश केला.

त्यावेळी उच्च शिक्षण भारतात उपलब्ध नव्हते. बरेच विद्यार्थी पुढील शिक्षणासाठी इंग्लंडला गेले. त्याला केंब्रिज विद्यापीठातून बॅरिस्टर व्हायचे होते. घरी तीव्र दारिद्र्य असूनही, त्यांनी प्रवास करण्यासाठी पुरेसे पैसे मिळविले. 

▪ त्यानंतर ते केंब्रिज विद्यापीठात गेले आणि 1921 मध्ये पीएचडी, बॅरिस्टर पदवी आणि संस्कृतमध्ये एम.ए. त्यांनी पीएच.डी. मूळ आणि वैदिक साहित्यातील धर्माचा विकास या विषयासह महात्मा फुले यांच्या सत्यशोधक समाजात त्यांनी शिक्षण घेतले. 

▪ *अमरावतीच्या अंबाबाई मंदिरात अस्पृश्यांना प्रवेश मिळावा यासाठी त्यांनी सत्याग्रह केला, ज्याचा उच्चवर्णीयांनी निषेध केला*. भीमराव रामजी तथा  *डॉ.आंबेडकर यांनी या आंदोलनात त्यांचे समर्थन केले. मंदिर व्यवस्थापनाने नंतर अस्पृश्यांना मंदिरात प्रवेश दिला*.

▪ डॉ. पंजाबराव देशमुख यांनी त्यांच्या घरापासून दुसरी समानता चळवळ सुरू केली. वडिलांच्या मृत्यूनंतर त्याच्या आईने  पारंपारिक क्रिया “श्राद्ध” करण्यास सांगितले,त्यांनी अस्पृश्य विद्यार्थ्यांना आपल्या शाळेत वसतिगृहातून घरी आणले आणि त्याच्या आईसमोर त्यांजकडून कार्य केले.

*शैक्षणिक कार्य* :

1931 मध्ये त्यांनी अमरावती येथे शिवाजी एज्युकेशन सोसायटीची स्थापना केली. ही शिक्षण संस्था महाराष्ट्रातील दुसर्‍या क्रमांकाची झाली. ही संस्था 24 पदवी महाविद्यालये, 54 इंटरमीडिएट महाविद्यालये, 75 हायस्कूल आणि 35 वसतिगृहे चालविते. अकोला येथे म्हणजेच पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठात त्यांचे नाव असलेले कृषी विद्यापीठ कार्यरत आहे. त्यांनी महाराष्ट्रभर शिक्षणाची पाया मजबूत केला.

*कार्याचा थोडक्यात आढावा* :

▪ 1927 – शेतकरी संघाला चालना देण्यासाठी ‘महाराष्ट्र केसरी’ वृत्तपत्र सुरू केले.

वैदिक साहित्यात धर्मातील मूळ व विकास यावर डॉक्टरेट.

▪ 1933 – कर्जमाफी अधिनियम मंजूर करण्यात मोठा वाटा आहे, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना कर्जातून मुक्त केले जाते. म्हणूनच त्यांना भारतातील शेतकरी क्रांतीचे जनक म्हटले जाते.

▪ 1926 – मुशफिंदच्या माध्यमातून गरीब होतकरू विद्यार्थ्यांसाठी श्रद्धानंद वसतिगृह स्थापन करण्यात आले.

▪ 1927 – शेतकरी संघाची स्थापना.

▪ 1932 – श्री. अ. डब्ल्यू.पाटील यांच्या सहकार्याने श्री शिवाजी शैक्षणिक संस्थेची स्थापना.

▪ 1950 – लोक विद्यापीठ (पुणे) ची स्थापना, नंतर यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठात बदलली.

▪ 1955 – भारत कृषक समाजची स्थापना आणि राष्ट्रीय कृषी सहकारी खरेदी व विक्री महासंघ स्थापना.

▪ 1956 – अखिल भारतीय दलित महासंघाची स्थापना.

▪ 18 ऑगस्ट 1928 – अस्पृश्यांसाठी अमरावती अंबाबाई मंदिर सुरू करण्यासाठी सत्याग्रह.

▪ 1930 – प्रांतीय विधान परिषदेत निवडले गेले. शिक्षण, कृषी, सहकार मंत्री

▪ 1952, 1957 आणि 1962 मध्ये तीन वेळा लोकसभेवर निवडले गेले.

▪ 1952 ते 1962 पर्यंत केंद्रीय मंत्रिमंडळात कृषिमंत्री. भारताचे पहिले कृषिमंत्री.

▪ 1932 मध्ये देवस्थानची मालमत्ता शासनाच्या ताब्यात घ्यावी आणि विधायक काम व्हावे या उद्देशाने हिंदू देवस्थान प्रॉपर्टी विधेयक 1932 मध्ये आणले गेले.

▪ प्राथमिक शिक्षकांच्या समस्या सोडविण्यासाठी प्राथमिक शिक्षक संघटना स्थापन

▪ 1960 – दिल्लीत जागतिक कृषी प्रदर्शन आयोजित केले.