पांडुरंग सदाशिव साने हे एक मराठी लेखक, शिक्षक, सामाजिक कार्यकर्ते आणि महाराष्ट्र, भारत येथील स्वातंत्र्यसेनानी होते. त्यांना विद्यार्थी व अनुयायी “साने गुरुजी” म्हणून ओळखत असे.
त्यांना भारताचे राष्ट्रीय शिक्षक म्हणून संबोधले जाते. श्यामची आई ही सुप्रसिद्ध कादंबरी त्यांनी नाशिकमधील तुरुंगात असतानाच लिहिली.
ते उत्तम कवी होते, त्यांच्या कवितांचा प्रभाव लोकांमध्ये इतका वाढला कि, ब्रिटिश सरकारने त्यावर बंदी घालून जप्ती केली.
समाजातील जातिभेद, दलित लोकांना मिळणारी वागणूक, अस्पृश्यता या सारख्या अनेक रूढी व परंपराना साने गुरुजी यांनी कडाडून विरोध केला.
पांडुरंग सदाशिव साने
टोपणनाव साने गुरुजी
जन्म २४ डिसेंबर १८९९
जन्मस्थान पालगड, रत्नागिरी जिल्हा, महाराष्ट्र, भारत
मृत्यू ११ जून १९५०
वडिलांचे नाव सदाशिव साने
आईचे नाव यशोदाबाई साने
चळवळ भारतीय स्वातंत्र्यलढा
संघटना अखिल भारतीय काँग्रेस
प्रभाव महात्मा गांधी आणि डॉ बाबासाहेब आंबेडकर
धर्म हिंदू
साने यांचा जन्म २४ डिसेंबर १८९९ रोजी भारतातील महाराष्ट्र स्टेटच्या दापोली शहराजवळील पालगड, रत्नागिरी जिल्हा या गावात झाला झाला.
त्यांचे वडील सदाशिवराव हे एक महसूल कलेक्टर होते ज्यांना परंपरेने खोत असे संबोधले जात असे. त्यांनी शासना तर्फे खेड्यातील पिकाचे मूल्यांकन व संकलन केले आणि शेतकऱ्यांना २५ % स्वतःचा वाट मिळवून देण्यास परवानगी दिली.
तशी त्यांची बालपणात आर्थिक परिस्थिती चांगली होती परंतु नंतर काही कारणास्तव साने यांची आर्थिक परिस्थिती ढासळली. त्यांनतर १९१७ मध्ये त्यांची आई यशोदाबाई यांचे निधन झाले.
साने यांचे प्राथमिक शिक्षण दापोली तालुक्यातील पालगड या गावी झाले. त्यानंतर त्यांना पुढील शिक्षणासाठी मामाकडे पुण्यात पाठविण्यात आले. पण पुण्यात त्यांचे मन रमले नाही, परत ते दापोली येथील मिशनरी शाळेत राहण्यासाठी पालगडला आले.
दापोली येथे असताना मराठी व संस्कृत या दोन्ही भाषांवर प्रभुत्व मिळवणारे हुशार विद्यार्थी म्हणून त्यांची पटकन ओळख झाली. त्यांना कवितेतही रस होता.
दापोली येथील शाळेत शिक्षण घेत असताना त्यांच्या कुटुंबाची आर्थिक परिस्थिती आणखी खालावली त्यामुळे त्यांना पुढील शिक्षण घेणे परवडणारे नव्हते.
त्यामुळे साने यांनी कौटुंबिक आर्थिक मदतीसाठी नोकरी करण्याचा निर्णय घेतला. तथापि त्यांच्या वडिलांनी पुढील शिक्षण पूर्ण करण्यासाठी त्यांना औंध संस्थेत दाखल केले, त्या संस्थेत गरीब विद्यार्थ्यांना विनामूल्य शिक्षण आणि जेवण दिले जात असे.
औंध येथे त्यांना अनेक त्रास सहन करावे लागले तरीही आपले शिक्षण चालू ठेवले. त्यानंतर औंधमध्ये बुबोनिक प्लेग नावाचा रोग आल्यामुळे सर्व विद्यार्थ्यांना घरी पाठवण्यात आले.
त्यांच्या वडिलांची इच्छा होती कि, मुलाने चांगले शिक्षण आत्मसात करावे. वडिलांची इच्छा पूर्ण करण्यासाठी साने हे परत पुणे येथे नूतन मराठी विद्यालयात विद्यार्थी म्हणून प्रवेश घेतला.
पुण्यात शिक्षण घेत असताना खूप त्रास सहन करावा लागला, त्यांना वेळेवर पोट भरून जेवण भेटत नव्हते. तरीही या सर्व संकटाना सामोरे जात त्यांनी त्यांनी शैक्षणिक क्षेत्रात उत्कृष्ट कामगिरी बजावली.
त्यांनी १९१८ साली हायस्कूल मधून मॅट्रिकचे प्रमाणपत्र मिळविले. त्यानंतर पुढील शिक्षण त्यांनी सर परशुरामभाऊ कॉलेज मधून पूर्ण केले. तेथे त्यांनी बी.ए. ची पदवी मिळवली. पुढे त्यांनी मराठी आणि संस्कृत साहित्यात एम.ए. ची मास्टर डिग्री पूर्ण केली.
शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्यांनी अंमळनेर येथील प्रताप हायस्कूल येथे शिक्षक म्हणून सहा वर्षे नोकरी केली. प्रताप हायस्कूलच्या वसतिगृहाची जबाबदारी त्यांनी सांभाळली.
त्यांनी वसतिगृह वॉर्डन म्हणूनही काम केले. साने हे एक प्रतिभाशाली वक्ते होते आणि नागरी हक्क आणि न्याय यावर त्यांचे प्रभावी भाषण देऊन लोकांना आकर्षित केले.
त्यांनी वसतिगृहातील विद्यार्थ्यांना स्वतःच्या उदाहरणातून स्वावलंबनाचे धडे दिले, सेवावृत्ती शिकवली. अंमळनेर येथील प्रताप तत्त्वज्ञान केंद्र येथे त्यांनी तत्त्वज्ञानाचा अभ्यासही केला.
शाळेत असताना त्यांनी “विद्यार्थी” नावाचे एक मासिक प्रकाशित केले जे विद्यार्थ्यांमध्ये खूप लोकप्रिय झाले.
सहा वर्ष नोकरी केल्यानंतर त्यांनी भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यासाठी आपले जीवन समर्पित करण्याचा निर्णय घेतला.
त्यानंतर त्यांनी भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत सामील होण्यासाठी शालेय नोकरीचा राजीनामा दिला. त्या वेळी १९३० साली महात्मा गांधींनी दांडी यात्रा चालू केली होती.
नागरी अवज्ञा चळवळीत काम केल्याबद्दल ब्रिटिश अधीकार्यांनी त्यांना धुळे कारागृहात पंधरा महिन्यासाठी तुरूंगात टाकले होते.
१९३० ते १९४७ या कालावधीत साने गुरुजी वेगवेगळ्या आंदोलनात सहभागी झाले आणि आठ वेळा त्यांना तुरुंगवास भोगावा लागला. त्यांना धुळे, त्रिचिनापल्ली, नाशिक, येरवडा आणि जळगाव येथील तुरूंगात एकूण सहा वर्षे सात महिने वेगवेगळ्या ठिकाणी तुरुंगात टाकले होते.
साने गुरुजीं यांना त्रिचन्नापल्ली तुरुंगात डांबले गेले, तेव्हा त्यांनी तामिळ आणि बंगाली भाषा शिकली. त्यांनी त्यांचे बहुतांश लेखन हे तुरुंगात असतानाच केले. श्यामची आई ही सुप्रसिद्ध कादंबरी त्यांनी नाशिकमधील तुरुंगात असतानाच लिहिली.
ग्रामीण महाराष्ट्रात, विशेषत: खानदेशात भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसच्या उपस्थितीत साने यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. ते कॉंग्रेसच्या फैजपूर सत्राच्या संघटनेत सक्रियपणे सहभागी होते.
जळगाव जिल्ह्यातील फैजपूर येथील काँग्रेस अधिवेशन (१९३६) यशस्वी होण्यासाठी त्यांनी खूप काम केले.
त्यांनी १९४२ च्या भारत छोडो आंदोलनात भाग घेतला आणि त्यासाठी १५ महिने तुरूंगात टाकले गेले.
फैजपूर येथील अधिवेशनात महात्मा गांधींच्या विचारसरणीस अनुसरून त्यांनी ‘मैला वाहणे’ व ग्राम स्वच्छतेची इतर कामे केली. त्यानी राष्ट्र सेवा दलाची स्थापना केली.
समाजातील जातिभेद, दलित लोकांना मिळणारी वागणूक, अस्पृश्यता या सारख्या अनेक रूढी व परंपराना साने गुरुजी यांनी नेहमी विरोध केला.
पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरात हरिजनांना प्रवेश मिळावा यासाठी त्यांनी १९४६ च्या दरम्यान महाराष्ट्राचा दौरा केला,
अखेर त्यांनी या मुद्यावर उपोषणाचा मार्ग अवलंबला, हे उपोषण ११ दिवस चालले आणि विठ्ठल मंदिराचे दरवाजे अखेर अस्पृश्यांसाठी खुले झाले.
‘एका पांडुरंगाने दुसऱ्या पांडुरंगाला खऱ्या अर्थाने मुक्त केले,’ असे त्या वेळी म्हटले गेले.
मृत्यू
स्वातंत्र्योत्तर काळात साने भारतीय समाजातील असमानता दूर करण्याच्या शक्यतेमुळे निराश झाले.
महात्मा गांधींच्या हत्येचा त्यांच्यावर खोलवर परिणाम झाला. या शोकांतिकेबद्दल त्यांनी दिलेला प्रतिसाद २१ दिवस उपोषणासाठी होता.
साने गुरुजी अनेक कारणांमुळे देशाच्या स्वातंत्र्यानंतर खूप अस्वस्थ झाले. ११ जून १९५० रोजी झोपेच्या गोळ्यांचा अतिरेक घेत त्यांनी आत्महत्या केली.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा