लक्ष्मी स्वामीनाथन

 लक्ष्मी स्वामीनाथन (कर्नल लक्ष्मी सहगल): आझाद हिंद सेनेतील एक धाडसी महिला

लक्ष्मी स्वामीनाथन (जन्म: २४ ऑक्टोबर १९१४ - मृत्यू: २३ जुलै २०१२) या भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक अत्यंत महत्त्वाच्या आणि प्रेरणादायी व्यक्तिमत्त्व होत्या. त्यांना 'कर्नल लक्ष्मी सहगल' या नावाने जास्त ओळखले जाते. नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांच्या आझाद हिंद सेनेतील (Indian National Army - INA) 'राणी लक्ष्मीबाई रेजिमेंट'च्या त्या प्रमुख होत्या आणि 'आझाद हिंद सरकार'मध्ये महिला विभागाच्या मंत्रीही होत्या.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण:

लक्ष्मी स्वामीनाथन यांचा जन्म २४ ऑक्टोबर १९१४ रोजी मद्रास (आता चेन्नई) येथे एका सुशिक्षित कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील एस. स्वामीनाथन हे एक वकील होते, तर आई ए. व्ही. अम्मूकुट्टी (अम्मू स्वामीनाथन) एक प्रसिद्ध समाजसेविका आणि स्वातंत्र्यसेनानी होत्या.

लक्ष्मी यांनी वैद्यकीय शिक्षण घेतले आणि १९३८ मध्ये मद्रास मेडिकल कॉलेजमधून एमबीबीएसची पदवी मिळवली. १९४० मध्ये त्या सिंगापूरला गेल्या आणि तेथे त्यांनी गरीब भारतीय स्थलांतरित मजुरांसाठी एक क्लिनिक सुरू केले.

आझाद हिंद सेनेतील योगदान:

सिंगापूरमध्ये असताना, दुसऱ्या महायुद्धात ब्रिटिशांनी जपानसमोर शरणागती पत्करल्यानंतर, डॉ. लक्ष्मी यांनी युद्धकैदी आणि जखमी भारतीयांना वैद्यकीय मदत केली. याच काळात त्यांचा संपर्क नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांच्याशी आला.

सुभाषचंद्र बोस यांनी महिलांना स्वातंत्र्यलढ्यात सक्रियपणे सहभागी करून घेण्यासाठी 'राणी लक्ष्मीबाई रेजिमेंट' (Rani of Jhansi Regiment) स्थापन करण्याची घोषणा केली होती. या रेजिमेंटचे नेतृत्व करण्याची जबाबदारी त्यांनी डॉ. लक्ष्मी यांच्यावर सोपवली.

 * 'कर्नल लक्ष्मी' म्हणून ओळख: डॉ. लक्ष्मी स्वामीनाथन यांनी या महिला रेजिमेंटची अत्यंत प्रभावीपणे उभारणी केली. त्यांनी हजारो भारतीय महिलांना सैन्यात सामील होण्यासाठी प्रेरित केले आणि त्यांना लष्करी प्रशिक्षण दिले. याच काळात त्यांना 'कर्नल लक्ष्मी' हे पद मिळाले आणि याच नावाने त्या देशभरात प्रसिद्ध झाल्या.

 * आझाद हिंद सरकारमधील मंत्री: सुभाषचंद्र बोस यांनी स्थापन केलेल्या हंगामी 'आझाद हिंद सरकार'मध्ये लक्ष्मी स्वामीनाथन या महिला विभागाच्या मंत्री होत्या. त्या आझाद हिंद सरकारच्या मंत्रिमंडळातील एकमेव महिला सदस्य होत्या.

 * युद्धभूमीतील सहभाग: 'राणी लक्ष्मीबाई रेजिमेंट'ने केवळ प्रशिक्षण घेतले नाही, तर त्यांनी बर्मा (आता म्यानमार) मधील इम्फाल मोहिमेदरम्यान काही प्रमाणात सक्रिय सहभागही घेतला. युद्धात जखमी झालेल्या सैनिकांना वैद्यकीय मदत पुरवण्यात आणि इतर साहाय्यभूत कार्यातही या रेजिमेंटने महत्त्वाची भूमिका बजावली.

 * अटक आणि कारावास: मे १९४५ मध्ये, जपानच्या पराभवानंतर, ब्रिटिश सैन्याने कर्नल लक्ष्मी स्वामीनाथन यांना अटक केली. त्यांना बर्मामध्ये नजरकैदेत ठेवण्यात आले आणि मार्च १९४६ मध्ये त्यांची भारतात रवानगी करण्यात आली.

स्वातंत्र्योत्तर जीवन आणि सामाजिक कार्य:

१९४७ मध्ये कर्नल लक्ष्मी यांनी आझाद हिंद सेनेचे कर्नल प्रेम कुमार सहगल यांच्याशी विवाह केला आणि त्या 'लक्ष्मी सहगल' या नावाने ओळखल्या जाऊ लागल्या. फाळणीनंतर ते कानपूर येथे स्थायिक झाले.

स्वातंत्र्यानंतरही त्यांनी आपले वैद्यकीय कार्य चालू ठेवले आणि गरीब व वंचितांची सेवा केली. त्या केवळ एक डॉक्टरच नव्हत्या, तर एक समर्पित समाजसेविका आणि राजकीय कार्यकर्त्याही होत्या.

 * कम्युनिस्ट पक्षात सहभाग: १९७१ मध्ये त्या मार्क्सवादी कम्युनिस्ट पक्षात (CPI-M) सामील झाल्या आणि त्यांनी दलित, महिला आणि गरिबांच्या हक्कांसाठी लढा दिला.

 * समाजसेवा: त्यांनी आयुष्यभर सामाजिक न्यायासाठी संघर्ष केला. भोपाळ वायू दुर्घटनेनंतर (१९८४) त्यांनी वैद्यकीय मदत पथकाचे नेतृत्व केले.

 * राष्ट्रपतीपदाची निवडणूक: २००२ मध्ये, वयाच्या ८७ व्या वर्षी, डाव्या पक्षांच्या पाठिंब्याने त्यांनी भारताच्या राष्ट्रपतीपदाची निवडणूक लढवली. डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांच्या विरोधात त्या हरल्या, पण त्यांचे हे पाऊल त्यांच्या सामाजिक बांधिलकीचे प्रतीक होते.

निधन आणि वारसा:

कर्नल लक्ष्मी सहगल यांचे २३ जुलै २०१२ रोजी वयाच्या ९७ व्या वर्षी कानपूर येथे निधन झाले.

त्यांच्या धैर्य, त्याग, आणि स्वातंत्र्य तसेच सामाजिक न्यायासाठीच्या अथक प्रयत्नांसाठी त्यांना नेहमी स्मरणात ठेवले जाईल. १९९८ मध्ये भारत सरकारने त्यांना पद्मविभूषण या दुसऱ्या सर्वोच्च नागरी सन्मानाने गौरवले. लक्ष्मी स्वामीनाथन या केवळ एक स्वातंत्र्यसेनानी नव्हत्या, तर एक डॉक्टर, समाजसेविका आणि महिला सबलीकरणाच्या प्रतीक होत्या, ज्यांनी आयुष्यभर लोकांच्या भल्यासाठी काम केले.