रासबिहारी बोस

 रासबिहारी बोस: परदेशातून भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी लढणारे क्रांतीकारक

रासबिहारी बोस (जन्म: २५ मे १८८६ - मृत्यू: २१ जानेवारी १९४५) हे भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक अत्यंत महत्त्वाचे आणि दूरदृष्टीचे क्रांतिकारक होते. भारताबाहेर राहून त्यांनी देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी सतत प्रयत्न केले. गदर आंदोलन, दिल्ली कट खटला आणि विशेषतः आझाद हिंद सेनेच्या स्थापनेतील त्यांच्या भूमिकेसाठी ते ओळखले जातात.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण:

रासबिहारी बोस यांचा जन्म २५ मे १८८६ रोजी बंगाल प्रांतातील (आता पश्चिम बंगाल) बर्दवान जिल्ह्यातील सुबलदह गावात झाला. त्यांचे बालपण आणि प्राथमिक शिक्षण चंद्रनगर येथे झाले. त्यांनी वैद्यकीय शिक्षणही घेतले होते. सुरुवातीला ते सरकारी नोकरीत होते, पण त्यांची खरी ओढ क्रांतिकारी कार्याकडे होती.

क्रांतिकारी कार्याची सुरुवात:

रासबिहारी बोस हे बंगालमधील अनेक क्रांतिकारी गटांशी संबंधित होते. ते 'अनुशीलन समिती' आणि 'जुगांतर' यांसारख्या गुप्त संघटनांशी जोडले गेले होते.

 * दिल्ली कट खटला (१९१२): ब्रिटिश भारताची राजधानी कलकत्त्याहून दिल्लीला हलवल्यानंतर, २३ डिसेंबर १९१२ रोजी व्हाईसरॉय लॉर्ड हार्डिंग्जच्या मिरवणुकीवर बॉम्ब फेकण्यात आला. या घटनेचे सूत्रधार रासबिहारी बोस हे होते. या हल्ल्यात लॉर्ड हार्डिंग्ज वाचले, पण त्यांच्या पाठीराख्यांना दुखापत झाली. या घटनेनंतर ब्रिटिश सरकारने मोठ्या प्रमाणावर धरपकड केली, पण रासबिहारी बोस त्यांना कधीच सापडले नाहीत. त्यांना पकडण्यासाठी बक्षीसही जाहीर करण्यात आले होते.

 * गदर आंदोलन (१९१५): पहिल्या महायुद्धादरम्यान, रासबिहारी बोस यांनी गदर पक्षाच्या क्रांतिकारकांसोबत मिळून भारतात ब्रिटिशांविरुद्ध मोठ्या बंडखोरीची योजना आखली होती. १९१५ मध्ये फेब्रुवारी महिन्यात हे बंड घडवून आणण्याचा प्रयत्न होता, पण काही साथीदारांनी धोका दिल्यामुळे ही योजना उघड झाली आणि अनेकांना अटक करण्यात आली. रासबिहारी बोस पुन्हा पोलिसांच्या हाती लागले नाहीत.

जपानमध्ये पलायन आणि कार्य:

१९१५ मध्ये ब्रिटिश पोलिसांपासून वाचण्यासाठी रासबिहारी बोस जपानला पळून गेले. जपानमध्येही ब्रिटिशांनी त्यांना परत पाठवण्यासाठी खूप प्रयत्न केले, पण जपानी लोकांच्या मदतीने ते तेथे सुरक्षित राहिले. जपानमध्ये त्यांनी आपले जीवन भारतीय स्वातंत्र्यासाठी समर्पित केले.

 * 'एशियाई संघ' ची स्थापना: जपानमध्ये त्यांनी 'एशियाई संघ' (Asiatic Association) ची स्थापना केली. याद्वारे त्यांनी जपानमधील प्रमुख लोकांना भारताच्या स्वातंत्र्य लढ्याबद्दल माहिती दिली आणि त्यांचा पाठिंबा मिळवला.

 * जपानी लोकांशी संबंध: त्यांनी जपानी भाषा शिकली आणि जपानी संस्कृतीचा स्वीकार केला. त्यांनी एका जपानी कुटुंबातील सदस्य, तोशीको सोमा, यांच्याशी विवाह केला. यामुळे त्यांना जपानमध्ये अधिक स्थिर होण्यास मदत झाली.

 * आझाद हिंद सेनेची संकल्पना: दुसऱ्या महायुद्धात जपानने ब्रिटिशांविरुद्ध आघाडी घेतल्यावर, रासबिहारी बोस यांनी पूर्व आशियातील भारतीय युद्धकैदी आणि भारतीयांना एकत्र आणून 'इंडियन इंडिपेंडन्स लीग' (Indian Independence League) ची स्थापना केली. या लीगच्या माध्यमातूनच त्यांनी आझाद हिंद सेनेची (Indian National Army - INA) संकल्पना मांडली आणि तिच्या स्थापनेत महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.

 * नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांना नेतृत्व सोपवणे: १९४३ मध्ये, जेव्हा नेताजी सुभाषचंद्र बोस जपानमध्ये पोहोचले, तेव्हा रासबिहारी बोस यांनी उदार मनाने आणि दूरदृष्टीने आझाद हिंद सेना आणि इंडियन इंडिपेंडन्स लीगचे नेतृत्व सुभाषचंद्र बोस यांच्याकडे सोपवले. यामुळे आझाद हिंद सेनेला एक मजबूत नेतृत्व मिळाले आणि तिचे कार्य अधिक व्यापक झाले.

निधन:

दीर्घकाळ आजारी असल्याने, रासबिहारी बोस यांचे २१ जानेवारी १९४५ रोजी जपानमध्ये निधन झाले. दुर्दैवाने, त्यांना स्वतंत्र भारताचे दर्शन घेता आले नाही.

वारसा:

रासबिहारी बोस हे असे क्रांतिकारक होते ज्यांनी परदेशातून भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी अविश्रांत काम केले. त्यांनी गदर आंदोलन आणि दिल्ली कटासारख्या घटनांना प्रोत्साहन दिले. पण त्यांचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे, आझाद हिंद सेनेची पायाभरणी करणे आणि नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांच्यासारख्या सक्षम नेत्याच्या हाती तिची सूत्रे सोपवून तिला जागतिक स्तरावर एक मोठी शक्ती बनण्यास मदत करणे. भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामातील एक अग्रगण्य आणि दूरदृष्टीचे नेते म्हणून त्यांना नेहमीच आदराने स्मरणात ठेवले जाईल.