उषा मेहता..

 उषा मेहता: स्वातंत्र्य संग्रामातील 'रेडिओ क्वीन'

उषा मेहता (जन्म: २५ मार्च १९२० - मृत्यू: ११ ऑगस्ट २०००) या भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक धाडसी आणि महत्त्वाच्या क्रांतिकारक होत्या. त्यांनी १९४२ च्या भारत छोडो आंदोलनादरम्यान 'काँग्रेस रेडिओ' (Congress Radio) चालवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली, ज्यामुळे त्यांना 'रेडिओ क्वीन' म्हणून ओळखले जाते.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण:

उषा मेहता यांचा जन्म २५ मार्च १९२० रोजी सुरत जिल्ह्यातील (तत्कालीन बॉम्बे प्रेसिडेंसी, आता गुजरात) एका छोट्या गावात झाला. त्यांचे वडील न्यायाधीश होते. लहानपणापासूनच त्यांना महात्मा गांधी आणि त्यांच्या विचारांनी प्रभावित केले. आठ वर्षांच्या असताना त्यांनी गांधीजींच्या आश्रमाला भेट दिली होती. १९२८ मध्ये, सायमन कमिशनविरोधात मुंबईत झालेल्या निदर्शनांमध्ये त्यांनी भाग घेतला होता.

त्यांनी मुंबईच्या विल्सन कॉलेजमधून तत्त्वज्ञानाची पदवी घेतली.

भारत छोडो आंदोलन आणि 'काँग्रेस रेडिओ':

१९४२ मध्ये महात्मा गांधींनी 'भारत छोडो आंदोलन' सुरू केले आणि 'करो या मरो' (Do or Die) चा नारा दिला. या आंदोलनादरम्यान, ब्रिटिश सरकारने सर्व प्रमुख नेत्यांना तात्काळ अटक केली आणि वृत्तपत्रे, रेडिओ यांसारख्या संपर्काच्या साधनांवर कठोर निर्बंध लादले. अशा परिस्थितीत, आंदोलनाची माहिती जनतेपर्यंत पोहोचवण्यासाठी आणि त्यांच्यामध्ये उत्साह टिकवून ठेवण्यासाठी एका भूमिगत रेडिओ स्टेशनची गरज भासू लागली.

उषा मेहता यांनी आपल्या काही सहकाऱ्यांसोबत (जसे की, विठ्ठलदास झवेरी, चंद्रकांत झावेरी, नंका मुंशी आणि बाबूभाई खुक्कर) मिळून 'काँग्रेस रेडिओ' सुरू करण्याचा धाडसी निर्णय घेतला.

 * स्थापना आणि कार्यप्रणाली: हे रेडिओ स्टेशन अत्यंत गुप्तपणे चालवले जात होते. त्याचे ठिकाण वारंवार बदलले जात असे (उदा. मुंबईतील विविध फ्लॅट्स). तांत्रिकदृष्ट्या हे खूप कठीण काम होते, कारण त्यावेळी भारतात फार कमी लोकांना रेडिओ तंत्रज्ञानाचे ज्ञान होते.

 * प्रसारण आणि सामग्री: 'काँग्रेस रेडिओ' वरून देशभरातील आंदोलनाच्या बातम्या, ब्रिटिश राजवटीविरुद्धचे संदेश, गांधीजींच्या भाषणांचे अंश, आणि स्वातंत्र्यसैनिकांसाठी प्रेरणादायी गाणी प्रसारित केली जात होती. अनेकवेळा महात्मा गांधी, सरदार पटेल, जवाहरलाल नेहरू यांसारख्या नेत्यांचे गुप्त संदेशही या रेडिओवरून प्रसारित केले जात असत. यामुळे जनतेला माहिती मिळत असे आणि आंदोलनाचा जोर कायम राहत असे.

 * धोका आणि पकड: हा रेडिओ चालवणे अत्यंत धोकादायक होते, कारण ब्रिटिश सरकार सतत त्याचा शोध घेत होते. अखेरीस, नोव्हेंबर १९४२ मध्ये, सुमारे तीन महिन्यांच्या यशस्वी प्रसारणांनंतर, ब्रिटिशांनी या रेडिओ स्टेशनचा शोध लावला आणि उषा मेहता व त्यांच्या सहकाऱ्यांना अटक केली.

कारावास आणि नंतरचे जीवन:

उषा मेहता यांना अटक केल्यानंतर त्यांच्यावर खटला चालवण्यात आला. त्यांना चार वर्षांच्या तुरुंगवासाची शिक्षा सुनावण्यात आली (१९४२-१९४६). मुंबईच्या येरवडा तुरुंगात त्यांना ठेवण्यात आले होते. तुरुंगात असतानाही त्यांनी आपला अभ्यास चालू ठेवला.

१९४६ मध्ये त्यांची सुटका झाली. स्वातंत्र्यानंतर त्यांनी आपले शिक्षण पूर्ण केले आणि मुंबई विद्यापीठातून पीएचडी केली. त्यांनी गांधीजींच्या विचारांवर आधारित अनेक लेख लिहिले आणि गांधीवादी तत्त्वांचा प्रसार केला. त्यांनी गांधी स्मारक निधीच्या अध्यक्ष म्हणूनही काम केले.

निधन आणि सन्मान:

उषा मेहता यांचे ११ ऑगस्ट २००० रोजी निधन झाले.

भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील त्यांच्या योगदानाला, विशेषतः 'काँग्रेस रेडिओ'च्या माध्यमातून त्यांनी दाखवलेल्या धाडसाला आणि समर्पण भावनेला कधीही विसरता येणार नाही. १९९८ मध्ये, भारत सरकारने त्यांना भारतातील दुसऱ्या सर्वोच्च नागरी सन्मानाने, पद्मविभूषणने सन्मानित केले. उषा मेहता हे नाव भारतीय इतिहासात 'ध्वनी क्रांती' घडवून आणणाऱ्या आणि लोकांना जोडणाऱ्या एका धाडसी स्वातंत्र्यसैनिकाचे प्रतीक आहे.