मास्टरदा सूर्य सेन

 चितगाव कट (Chittagong Armoury Raid) आणि मास्टरदा सूर्य सेन

चितगाव कट हा भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि धाडसी सशस्त्र उठाव होता, ज्याचे सूत्रधार सूर्य सेन होते. या घटनेला चितगाव शस्त्रागार छापा (Chittagong Armoury Raid) असेही म्हटले जाते.

सूर्य सेन: 'मास्टरदा'

सूर्य सेन (जन्म: २२ मार्च १८९४ - मृत्यू: १२ जानेवारी १९३४) हे बंगालमधील (आता बांगलादेशमध्ये) एक महान क्रांतिकारक नेते होते. पेशाने ते शिक्षक होते, त्यामुळे त्यांना लोक आदराने 'मास्टरदा' (मास्तर दादा) असे संबोधत असत. १९१६ मध्ये ते महाविद्यालयीन विद्यार्थी असताना राष्ट्रवादी विचारांनी खूप प्रभावित झाले. त्यानंतर त्यांनी अनुशीलन समिती या क्रांतिकारी संघटनेत प्रवेश घेतला. असहकार आंदोलनातही त्यांनी सक्रिय सहभाग घेतला होता. सूर्य सेन यांनी 'इंडियन रिपब्लिकन आर्मी, चितगाव शाखा' या नावाने एक क्रांतिकारी गट स्थापन केला होता, ज्यामध्ये गणेश घोष, लोकेनाथ बाल, अंबिका चक्रवर्ती, प्रीतिलता वड्डेदार, कल्पना दत्त यांसारखे अनेक तरुण आणि धाडसी क्रांतिकारक सामील होते.

चितगाव कटाची योजना

ब्रिटिश राजवटीला हादरवून टाकण्यासाठी सूर्य सेन यांनी एक महत्त्वाकांक्षी योजना आखली. या योजनेचा मुख्य उद्देश चितगाव शहरातील पोलिसांच्या आणि सहायक दलांच्या शस्त्रागारांवर हल्ला करून शस्त्रे ताब्यात घेणे हा होता. यासोबतच, ब्रिटिशांशी संपर्क तोडण्यासाठी टेलिफोन आणि टेलिग्राफ कार्यालयांची तोडफोड करणे आणि रेल्वे मार्ग उद्ध्वस्त करणे हे देखील उद्दिष्ट होते. त्यांची प्रेरणा आयर्लंडमधील १९१६ च्या 'ईस्टर राइजिंग' या सशस्त्र उठावातून मिळाली होती.

नोव्हेंबर १९२९ मध्ये या कटाची योजना निश्चित करण्यात आली.

शस्त्रागार छाप्यात काय झाले?

१८ एप्रिल १९३० रोजी रात्री १० वाजता या योजनेची अंमलबजावणी करण्यात आली.

 * शस्त्रागारांवर हल्ला: सूर्य सेन यांच्या नेतृत्वाखालील क्रांतिकारकांच्या दोन गटांनी एकाच वेळी चितगावातील दोन मुख्य शस्त्रागारांवर हल्ला केला. गणेश घोष यांच्या नेतृत्वाखालील एका गटाने पोलिसांचे शस्त्रागार ताब्यात घेतले, तर लोकेनाथ बाल यांच्या नेतृत्वाखालील दुसऱ्या गटाने सहायक दलांचे शस्त्रागार काबीज केले.

 * संपर्क तोडणे: क्रांतिकारकांनी दूरध्वनी (टेलिफोन) आणि तारायंत्र (टेलिग्राफ) च्या तारा तोडून टाकल्या, ज्यामुळे चितगावचा उर्वरित भारताशी ब्रिटिश संपर्क तुटला.

 * अयशस्वी दारुगोळा शोध: दुर्दैवाने, क्रांतिकारकांना शस्त्रे मिळाली, पण दारुगोळा शोधण्यात ते अयशस्वी ठरले, कारण दारुगोळा दुसऱ्या सुरक्षित ठिकाणी ठेवला होता.

 * स्वतंत्र सरकारची घोषणा: शस्त्रागारांवर ताबा मिळवल्यानंतर, सूर्य सेन यांनी पोलीस शस्त्रागाराच्या आवारात भारताचा राष्ट्रध्वज फडकवला आणि स्वतंत्र क्रांतिकारी सरकार स्थापन झाल्याची घोषणा केली.

पुढील घटनाक्रम आणि परिणाम

 * जलालाबाद टेकड्यांवरील चकमक: शस्त्रागार छाप्यानंतर क्रांतिकारक जलालाबाद टेकड्यांकडे (जे आता बांगलादेशात आहे) आश्रय घेण्यासाठी गेले. २२ एप्रिल रोजी ब्रिटिश सैन्याने त्यांना घेरले. या चकमकीत १२ क्रांतिकारक शहीद झाले, तर ब्रिटिश सैन्याचेही मोठे नुकसान झाले.

 * सूर्य सेन यांची अटक: अनेक दिवस सूर्य सेन ब्रिटिशांपासून लपण्यात यशस्वी ठरले. त्यांनी वेष बदलून अनेक ठिकाणी आश्रय घेतला. मात्र, १६ फेब्रुवारी १९३३ रोजी त्यांच्या एका साथीदाराने (नेत्र सेन) विश्वासघात केल्यामुळे ब्रिटिश पोलिसांनी त्यांना अटक केली. नेत्र सेनला नंतर क्रांतिकारकांनी त्याच्या कृत्याची शिक्षा म्हणून ठार केले.

 * बलिदान: अटक झाल्यानंतर सूर्य सेन यांच्यावर क्रूर अत्याचार करण्यात आले. १२ जानेवारी १९३४ रोजी त्यांना फाशी देण्यात आली. त्यांच्यासोबत त्यांचे सहकारी तारकेश्वर दस्तीदार यांनाही फाशी देण्यात आली, ज्यांनी सूर्य सेन यांना तुरुंगातून सोडवण्याचा प्रयत्न केला होता. कल्पना दत्त या त्यांच्या सहकारी क्रांतिकारिकेला जन्मठेपेची शिक्षा झाली.

वारसा

चितगाव शस्त्रागार छाप्यामुळे ब्रिटिश सत्तेला एक मोठा धक्का बसला आणि यामुळे भारतातील तरुणांना सशस्त्र क्रांतीसाठी मोठी प्रेरणा मिळाली. सूर्य सेन यांचे बलिदान भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या इतिहासात एक प्रेरणादायी अध्याय बनले. त्यांच्या कार्याची आजही भारत आणि बांगलादेशात स्मृती जपली जाते.