कल्पना दत्त

 कल्पना दत्त: चितगाव कटाची धाडसी क्रांतिकारक

कल्पना दत्त (नंतर कल्पना जोशी) (जन्म: २७ जुलै १९१३ - मृत्यू: ८ फेब्रुवारी १९९५) या भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक अत्यंत धाडसी आणि महत्त्वाच्या महिला क्रांतिकारक होत्या. त्या विशेषतः सूर्य सेन यांच्या नेतृत्वाखालील चितगाव शस्त्रागार छाप्याशी (Chittagong Armoury Raid) संबंधित त्यांच्या कार्यासाठी ओळखल्या जातात.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण:

कल्पना दत्त यांचा जन्म २७ जुलै १९१३ रोजी तत्कालीन बंगाल प्रांतातील (आता बांगलादेशमध्ये) चितगाव जिल्ह्यातील श्रीपूर गावात झाला. १९२९ साली त्यांनी मॅट्रिकची परीक्षा उत्तीर्ण केली आणि पुढील शिक्षणासाठी कलकत्ता (आता कोलकाता) येथे बेथून कॉलेजमध्ये विज्ञान शाखेत प्रवेश घेतला. येथे असतानाच त्या 'छात्री संघ' (विद्यार्थी संघ) या क्रांतिकारी संस्थेच्या सदस्य झाल्या. या संस्थेत वीणा दास आणि प्रीतिलता वड्डेदार यांसारख्या इतर धाडसी महिलाही सक्रिय होत्या.

क्रांतिकारी जीवनाची सुरुवात:

कलकत्त्यामध्ये असतानाच कल्पना दत्त यांचा संपर्क सूर्य सेन (मास्टरदा) यांच्याशी आला. सूर्य सेन हे चितगाव येथील 'इंडियन रिपब्लिकन आर्मी' या क्रांतिकारी गटाचे प्रमुख होते. कल्पना दत्त त्यांच्या विचारांनी प्रभावित होऊन या गटात सामील झाल्या. त्यांनी केवळ क्रांतिकारी कार्यात सहभाग घेतला नाही, तर स्फोटके (डायनामाइट) बनवण्याचे प्रशिक्षणही घेतले आणि इतर क्रांतिकारकांनाही ते शिकवले.

चितगाव शस्त्रागार कटातील भूमिका:

१८ एप्रिल १९३० रोजी झालेल्या चितगाव शस्त्रागार छाप्यामध्ये कल्पना दत्त यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. जरी प्रत्यक्ष छाप्यात त्यांना भाग घेता आला नाही (कारण त्यांना बॉम्ब बनवण्याचे काम देण्यात आले होते), तरी या घटनेनंतर त्यांनी अनेक क्रांतिकारकांना आश्रय दिला, शस्त्रांची वाहतूक केली आणि ब्रिटिश सैन्याविरुद्धच्या संघर्षात सक्रिय सहभाग घेतला.

 * युरोपियन क्लबवरील हल्ल्याचा प्रयत्न: सप्टेंबर १९३१ मध्ये कल्पना दत्त यांनी प्रीतिलता वड्डेदार यांच्यासोबत चितगावातील युरोपियन क्लबवर हल्ला करण्याची योजना आखली. हे ठिकाण ब्रिटिशांच्या मनोरंजनाचे केंद्र होते आणि 'कुत्रा आणि भारतीय यांना प्रवेश नाही' असे फलक तेथे लावलेले असत. ही योजना काही कारणास्तव अयशस्वी ठरली आणि कल्पना दत्त यांना अटक करण्यात आली. मात्र, पुराव्याअभावी त्यांची सुटका झाली.

 * भूमिगत जीवन आणि पुन्हा अटक: सुटका झाल्यानंतरही कल्पना दत्त शांत बसल्या नाहीत. त्या सूर्य सेन आणि त्यांच्या साथीदारांसोबत भूमिगत झाल्या आणि ब्रिटिशांविरुद्धचा लढा चालू ठेवला. अनेक दिवस त्या पुरुष वेषात ब्रिटिश पोलिसांपासून लपण्यात यशस्वी ठरल्या. १६ फेब्रुवारी १९३३ रोजी सूर्य सेन यांना अटक झाल्यानंतर, कल्पना दत्त आणि त्यांचे काही साथीदार पोलिसांच्या हाती लागले.

खटला आणि शिक्षा:

सूर्य सेन आणि इतर क्रांतिकारकांसोबत कल्पना दत्त यांच्यावर खटला चालवण्यात आला. चितगाव कटात सक्रिय सहभाग घेतल्याबद्दल त्यांना दोषी ठरवण्यात आले आणि जन्मठेपेची शिक्षा सुनावण्यात आली.

कारागृहातून सुटका आणि पुढील जीवन:

१९३९ मध्ये त्यांची कारागृहातून सुटका झाली. तुरुंगातून बाहेर आल्यानंतर कल्पना दत्त यांचे जीवन बदलले. त्यांचा कल भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाकडे वाढला. १९४३ मध्ये त्यांनी भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाचे तत्कालीन महासचिव पूरन चंद जोशी (पी. सी. जोशी) यांच्याशी विवाह केला. यानंतर त्या 'कल्पना जोशी' या नावाने ओळखल्या जाऊ लागल्या.

स्वातंत्र्यानंतरही कल्पना दत्त यांनी सामाजिक कार्यांमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला. त्यांनी 'इंडो-सोव्हिएत कल्चरल सोसायटी' मध्ये काम केले. त्यांनी 'चट्टग्राम अस्त्रागार लुंठणकारिदेर स्मृतिकथा' (Chattagram Astragar Lunthankarider SMRITIKATHA) नावाचे एक आत्मचरित्रही लिहिले, जे त्यांच्या क्रांतिकारी जीवनावर आधारित आहे.

निधन आणि वारसा:

कल्पना दत्त यांचे ८ फेब्रुवारी १९९५ रोजी निधन झाले. भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील महिलांच्या योगदानाचे त्या एक ज्वलंत उदाहरण आहेत. त्यांच्या धाडसाचे आणि त्यागाचे स्मरण आजही प्रेरणादायी आहे. २०१० मध्ये त्यांच्या जीवनावर आधारित 'खेले हम जी जान से' हा हिंदी चित्रपट प्रदर्शित झाला, ज्यात अभिनेत्री दीपिका पादुकोणने कल्पना दत्त यांची भूमिका साकारली होती.