सुभाषचंद्र बोस

 सुभाषचंद्र बोस: 'नेताजी' आणि भारताचे महान स्वातंत्र्यसेनानी

सुभाषचंद्र बोस (जन्म: २३ जानेवारी १८९७ - मृत्यू: १८ ऑगस्ट १९४५?) हे भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील सर्वात प्रभावी, उत्साही आणि वादग्रस्त नेत्यांपैकी एक होते. त्यांना 'नेताजी' या नावाने जगभरात ओळखले जाते. त्यांनी भारताला ब्रिटिशांच्या गुलामगिरीतून मुक्त करण्यासाठी 'आझाद हिंद सेना' (Indian National Army - INA) स्थापन केली आणि 'तुम मुझे खून दो, मैं तुम्हे आझादी दूँगा' (तुम्ही मला रक्त द्या, मी तुम्हाला स्वातंत्र्य देईन) हा अजरामर नारा दिला.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण:

सुभाषचंद्र बोस यांचा जन्म २३ जानेवारी १८९७ रोजी ओरिसातील (तत्कालीन बंगाल प्रांतातील) कटक येथे झाला. त्यांचे वडील जानकीनाथ बोस हे एक प्रसिद्ध वकील होते आणि आई प्रभावती देवी गृहिणी होत्या.

 * ** brilliant विद्यार्थी:** सुभाषचंद्र बोस लहानपणापासूनच एक कुशाग्र बुद्धीचे विद्यार्थी होते. त्यांनी प्रेसिडेन्सी कॉलेज, कलकत्ता येथे शिक्षण घेतले.

 * ICS परीक्षा: १९२० मध्ये ते भारतीय प्रशासकीय सेवेसाठी (Indian Civil Service - ICS) निवडले गेले, जी त्या काळात ब्रिटिशांच्या सर्वोच्च सेवांपैकी एक होती. मात्र, ब्रिटिशांची सेवा करण्याऐवजी देशाची सेवा करण्याचा त्यांनी निर्णय घेतला आणि त्यांनी ICS मधून राजीनामा दिला.

राजकीय कारकिर्दीची सुरुवात:

भारतात परतल्यानंतर, सुभाषचंद्र बोस भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये सामील झाले. ते चित्तरंजन दास यांचे अनुयायी होते.

 * काँग्रेसमधील वाढ: त्यांनी काँग्रेसमध्ये वेगाने प्रगती केली. १९३८ मध्ये ते हरिपुरा अधिवेशनात भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे अध्यक्ष निवडले गेले. १९३९ मध्ये त्रिपुरी अधिवेशनात त्यांनी महात्मा गांधींच्या पसंतीच्या उमेदवाराचा (पट्टाभि सीतारामय्या) पराभव करून पुन्हा अध्यक्षपद पटकावले.

 * गांधीजींशी मतभेद: मात्र, गांधीजींशी त्यांच्या कार्यपद्धती आणि स्वातंत्र्याच्या मार्गाबाबत मतभेद होते. बोस हे ब्रिटिशांविरुद्ध तात्काळ आणि अधिक आक्रमक कृती करण्याच्या बाजूने होते, तर गांधीजी अहिंसक असहकाराला प्राधान्य देत होते. या मतभेदांमुळे १९३९ मध्ये त्यांनी काँग्रेस अध्यक्षपदाचा राजीनामा दिला आणि 'फॉरवर्ड ब्लॉक' या स्वतःच्या पक्षाची स्थापना केली.

परदेशातून स्वातंत्र्य लढा:

दुसऱ्या महायुद्धात ब्रिटनची कमकुवत स्थिती पाहून, बोस यांना वाटले की हीच भारताला स्वातंत्र्य मिळवण्याची योग्य वेळ आहे. त्यांनी ब्रिटिश राजवटीला हादरवून टाकण्यासाठी परदेशातून सशस्त्र संघर्षाची योजना आखली.

 * पलायन (The Great Escape): जानेवारी १९४१ मध्ये ब्रिटिशांनी त्यांना कलकत्त्यात त्यांच्या घरी नजरकैदेत ठेवले होते. तेथून त्यांनी अत्यंत नाट्यमय पद्धतीने वेष बदलून पलायन केले. पेशावर, काबूल आणि मॉस्को मार्गे ते जर्मनीला पोहोचले.

 * जर्मनीतील वास्तव्य: जर्मनीमध्ये त्यांनी नाझी जर्मनीच्या नेतृत्वाशी संपर्क साधला, पण त्यांना अपेक्षित असलेला लष्करी पाठिंबा मिळाला नाही. तरीही, त्यांनी बर्लिनमध्ये 'फ्री इंडिया सेंटर' (Free India Centre) ची स्थापना केली आणि 'आझाद हिंद रेडिओ' वरून भारतीय लोकांशी संवाद साधला.

 * जपानमध्ये आगमन आणि आझाद हिंद सेनेचे नेतृत्व: १९४३ मध्ये, पाणबुडीतून प्रवास करत ते जपानला पोहोचले. तेथे त्यांनी रासबिहारी बोस यांच्याकडून आझाद हिंद सेनेचे (Indian National Army - INA) नेतृत्व स्वीकारले.

 * आझाद हिंद सेना: आझाद हिंद सेना ही जपानने पकडलेल्या भारतीय युद्धकैदी आणि पूर्व आशियातील भारतीय वसाहतींमधील स्वयंसेवकांनी बनलेली होती. 'चलो दिल्ली', 'जय हिंद' आणि 'तुम मुझे खून दो, मैं तुम्हें आझादी दूँगा' हे त्यांचे प्रमुख नारे होते. महिलांसाठी त्यांनी 'राणी लक्ष्मीबाई रेजिमेंट' ची स्थापना केली, ज्याचे नेतृत्व कर्नल लक्ष्मी सहगल यांनी केले.

 * हंगामी सरकारची स्थापना: २१ ऑक्टोबर १९४३ रोजी सिंगापूरमध्ये त्यांनी 'हंगामी आझाद हिंद सरकार' (Provisional Government of Free India) ची स्थापना केली. या सरकारला जपान, जर्मनी, इटली आणि त्यांच्या मित्र राष्ट्रांनी मान्यता दिली होती.

 * युद्धभूमीतील प्रयत्न: आझाद हिंद सेनेने जपानच्या सैन्याच्या मदतीने बर्मा (आता म्यानमार) मार्गे भारतावर हल्ला केला. त्यांनी अंदमान आणि निकोबार बेटे जिंकली आणि त्यांना 'शहीद' आणि 'स्वराज' अशी नावे दिली. मात्र, दुसऱ्या महायुद्धात जपानचा पराभव झाल्याने आणि संसाधनांच्या कमतरतेमुळे आझाद हिंद सेनेची प्रगती थांबली.

निधन आणि रहस्य:

१८ ऑगस्ट १९४५ रोजी एका विमान अपघातात नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांचे निधन झाले असे मानले जाते, जेव्हा ते तैवानहून (तत्कालीन फॉर्मोसा) टोकियोला जात होते. तथापि, त्यांच्या मृत्यूचे गूढ अजूनही कायम आहे आणि त्याबद्दल अनेक सिद्धांत आणि चर्चा आहेत.

वारसा:

सुभाषचंद्र बोस हे भारतीय इतिहासातील एक महान व्यक्तिमत्त्व आहेत. त्यांचे साहस, देशभक्ती, आणि कोणत्याही परिस्थितीत स्वातंत्र्य मिळवण्याची त्यांची प्रबळ इच्छा नेहमीच प्रेरणादायी राहिली आहे. भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी त्यांचे योगदान अमूल्य आहे आणि 'नेताजी' हे नाव प्रत्येक भारतीयाच्या मनात आदराने कोरले आहे. त्यांच्यामुळेच ब्रिटिशांवर भारताला स्वातंत्र्य

 देण्याचा दबाव वाढला.